Самалық, самалық! Көкқұс көзін ашты ма?

Дағжан Белдеубай,

«Ana tili»

Көкала үйрек

Көкке қатысты наным-сенім, өзге халықтар секілді, қазақта да көп. «Төбем көкке жетті» деген қуаныш, «төбең көкке жетсін» деген тілек, «көктей солды» деген өкініш, «көк соққыр», «көкала келгір», «сүтін көкке сауу» деген секілді сұмдық қарғыс біз көрген шығыстағы қазақта әлі бар. Бұл, әрине, Тәңірге табынғанымызды білдіретін тілімізде қалған дәлел, белгі. Мифтік тұрғыда көк соғады, көкала (дерт) келеді. Соғатын көк жасын әлде тылсым күш болуы да мүмкін. Көкала оба секілді сұмдық ауру деседі. Алдымен ол малда болатын дерт-дербез болғанымен, ормауыз біреулер жек көрген адамға тілейді. Біздіңше, тіл-көз тиген бала шетінесе, денесі көгеріп кетеді дейді көпті көрген қариялар, демек, көкала тіл-көз тию болуы да ғажап емес. Көкала ауру ғана емес, көкала үйрек түрінде де айтылады. Бұл жерде адамның жаны немесе ақын, жырауларды жебеуші рух деп ұғамыз. Әсет пен Кемпірбайдың айтысы әдебиетсүйер қауымға баяғыдан белгілі. Сонда Кемпірбай: «Кеудемнен көкала үйрек «қош» деп ұшты» дейтіні бар. Ақынның көкала үйрегі мұнда – өлеңі. 
Әсетжан, осы ауру қоймас білем, 
Алланың әмірі екі болмас білем.
Қамығып, «қош» деп жылап 
ұшып кетті,
Осы өлең Серкебайға қонбас білем, – дейтіні содан. 
Көкеман туралы бұрын да жазғанымыз бар. Ол – жынның аты. Жын болғанда да, бақсыға көмекке келетін жындардың ең мықтысы, басшысы. Қасында өзге де жын болады. Тек бақсыға ғана көрінеді. Албасты атаулының басшыларын да жеңе алатын мықты деп дәріптеледі. 
Тоқсан қойдың терісі,
Тон шықпаған Көкеман.
Сексен қойдың терісі,
Жең шықпаған Көкеман,
Келші бермен, Көкеман! – деп шақырылатын алып. Бұл ретте сөздің тұлғасына мән берген жөн. Ол жындардың ішіндегі көкесі әрі аспанилықты білдіретін «ман» түбірі жалғанған. Ақылман, көрермен, оқыр­ман деген секілді жиырмасыншы ғасырда өзіміз ойлап тапқан жасанды сөздерде «ман», «мен» жұрнақтары өзінің қасиетті тәңірлік мәнін жойғанын көреміз. Мифтік тұрғыдан келгенде ол киелі атау болғаны қазір сезілмейді, сөз тудырушы көп жұрнақтың санатында. 
Аты жоқ құс болады көкек деген,
Алдында терезенің секектеген, – деп келетін Біржан салдың өлеңін білеміз. Григорий Потанин жазып алған ертегіні оқыған адам, осы «аты жоқ» деген сөздің мәнін түсінер еді. Ерте, ерте, ертеде апалы-сіңлілі екі қыз болыпты. Әпкесі тұрмысқа шығыпты. Сөйтсе, күйеу жігіттің аты жоғалып кетеді. Жездесінің атын іздеп шыққан қыз адасады. Адасып жүріп, «Ат жоқ, Көкек, ат жоқ!» деп айқайласа керек. Содан «Ат жоқ, Көкек» аты жоқ көкекке айналып кетсе керек. Ең қызығы, қыз ат іздеуге шыққанда бір аяғына жездесінің қызыл, бір аяғына өзінің қара етігін киіп шығады. Сірә, көкек деген құстың екі аяғы екі түрлі болуы содан басталса керек. Өзге түрік халықтарының аңыз­дарында да көкектің аяғының екі түрлі болуы адам етігіне байланысты айтылатыны да назар аударарлық (көкектен өзге құстың аяғы бірдей түсте болады). Дегенмен Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде айтылатын көкекті қазақ қасиетті санап, ол қонған бұтақты кесіп алып, май көп түседі деп, сабаға салатыны оның аяғының екі түрлі болуынан шығар. Ол Көктен берілген ерекшелік болып саналуына байланысты деп түсінген жөн. 
Жиырмасыншы ғасырда көкек айының орнына сәуір қолданылуы әділетсіз шешім болғаны талай мәрте айтылды. Коммунис­тік партия заманында наурыз, сәуір, көкек атауларының талқылануының өзін батылдық деп бағалауға болады. Өйткені тоқсаныншы жылдары наурызды «дінге қатысы жоқ мереке» деп шырылдаған ағаларымыздың мақалаларын талай оқығанымыз бар. Атеистік қоғам үшін дін қорқынышты нәрсе болатын. Десе де біздің қоғам әлі күнге дейін орынсыз қолданылып жүрген наурыз, сәуір, мау­сым, шілде секілді ай аттарын қайта қарауды ұмытып кеткені өкінішті. Араб пен парсыдан, тіпті вавилон күнтізбесінен (т.б.) әкелініп, негізсіз жамалған атаулар талқыланатынына, түріктік байырғы ай аттары ораларына сенгіміз келеді.

Самалық, самалық!

Көкқұс деген сөз – көктің құсы, жыл құсы. Дәлірегі, мифтік құс. Ол Қап тауының басында мекендейтін болса керек. Қыстай қар жастанып, мұз құрсанып жатып, көктем келгенде дүр сілкініп орнынан тұрады. Оған мына өлең дәлел:
Самалық, самалық!
Көкқұс көзін ашты ма?
Аяғын жерге басты ма?
Самалық, Самалық!
Самарқанның көк тасы, 
Жібіді ме? Көрдің бе?
Қап тауының Көкқұсы, 
Жүгірді ме? Көрдің бе? Осындағы «самалық» сөзі түсініксіз. Бірақ ежелгі қазақ тілінде «самалық» жаңалық әрі ұзақ, қиын сапардан оралған адам мағынасын беріпті. Қырғыз тілінде де алғашқы, бірінші, жаңалық мәнінде екен. Самалық – ұзаққа созылған қиын қыстан немесе сапардан келген адам, жан жадыратар жаңалық деп шамалауға болар. 
Көкжал қасқыр тіркесін түсіндіріп жату артық болмақ. Басынан қыр арқасына дейін жалғасқан жалы бар арлан, расында, табиғатта кездесуі де мүмкін. Бірақ жалды, арқалы аң, адам қазақта қасиетті, ерекше жаратылған саналады. Көкжал Барақ, яғни Барақ сұлтан ортасынан ерекшеленген керемет батыр тұлға болған деседі. Сол секілді, елдің құрметіне бөленген өзге де батырлар туралы халық арасында «мойнынан төмен ерекше жалы болыпты…» деп аңыз қылатыны мәлім.
Көктен басталатын ауру түрлері де біршама. Мұның өзі түрлі ауру-сырқау көктен, ғайыптан, тылсымнан келеді деген түсінікке қатысты болар. Көкшешек – малда да, адамда да болатын қауіпті тері ауруы. Кенен Әзірбаевтың «Базарым-ай, Назарым-ай, Көкшешектен келді-ау, сенің ажалың-ай» деген әнін баршамыз білеміз. Көктышқақ – жазғытұры қой мен ешкіде болатын ауру. Жылқыда «көкірек маңқа» дегенде сырқат кездеседі. Көкталақ – інгеннің желінінің ісуі, Көкше – адамда болатын жараның атауы. Көкпек – баланың денесін көгертіп, ісіндіретін, көкбауыр – жылқы мен түйенің бауырын беріштендіретін, көкжорға – түйенің тізесін бастыр­май қалатын, көкжөтел – адамның тыныс жолдарын зақымдайтын дерт. 
Бұл түбір өзге де түрлі атауға жалғанады. Көк қару (көк сүңгі), көк шай, көкалым (патша үкіметіне төленген алым-салық түрі), көкбас ер, көкбауыр (малдың қарнына жабыса біткен мүшесі), көкбозат (темірқазықты айналып жүретін жұлдыз), көкдәрі (тотияйын), көкемарал (емдік қасиеті бар, шай ретінде де пайдаланылатын өсімдік), көкзер (аяқ киімді, ат әбзелдерін, өзге де заттарды сәндеуге арналған ерекше өңделген тері), көкмойнақ (адай жылқысы мен түрікменнің ақалтекесінің тұқымы), көкнәр (улы шөп, апиын – тыйымы көп Кеңес заманында осы атауды алғаш Дулат Исабековтің «Тіршілік» повесінен оқығанымыз есімізде), көкпар (қазақ пен қырғыз, өзге де түрік тектілер о баста қасқырды көкпар қылып тартқан, яғни көкпар көкбөрі атауынан шыққан), көкпек (емдік шөп), көксауыр (өгіз, жылқы не серкенің жон терісінен жасалған былғары, себебі жон тері қалың болады), көктабан (қорғасын құйылған сақа), көктайынша (бәйгеден ең соңында келген атқа берілетін сый), көк терек, көк тал, көктеме білезік (күміс білезік), көктеу (тігістің түрі), көктүбіт (түлей алмаған құс), көктұмсық (қыран құстың белгісі), көксерек, көксиыр (балалардың ойын атаулары) («Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі» энциклопедия).

Бір қарағанда «көк» сөзі елдің бәріне түсінікті. Алдымен қызыл, жасыл, қара деген секілді түс, екінші аспан ұғымы. Бірақ ол түріктік түбір сөз болғасын ба – өте өнімді деуге келеді. Яғни «көктен» басталатын сөздер мен сөз тіркестері аз емес. Бұл ретте алдымен есімізге түсетіні көкбөрі, көктүрік атаулары. Қытай иероглифін меңгерген, Үрімші қаласының тұрғыны Ясин Құмарұлы есімді ғалым, киетек делініп әспеттелетін аң-құстар туралы еңбегінде төмендегідей аңызды келтіреді.

«Уйнама», «Сүйнама»

«Уйнамада»: «Қаңға – ежелгі Қызыл тиектің жұрнағы… Олардың тілінде азырақ айыр­машылық болғанымен, ғұндарға ұқсайды. Арғы аталарын ғұндарға жиен дейтіндер де бар… Олар мынадай аңыз айтады: ғұн тәңірқұттың ай мен күндей екі сұлу қызы болған. Халқы оларды перизатқа балаған. Тәңірқұт: «Мұндай асылзада аруларды жай адам баласына қоссам – келіспес, бұларды көкке қосайын» дейді. Сөйтеді де, елінің солтүстігіндегі бір иенге мұнара тәрізді үй салғызып, «Көк тәңірі өзің қабыл ала гөр» деп екі қызын сонда орналастырады. Арада үш жыл өткенде, қыздардың анасы оларды қайтарып әкелуге тілек білдіреді. Оған тәңірқұт: «Жоқ, олай істеуге болмайды, әлі уақыты жеткен жоқ» деп көнбейді. Тағы бір жыл өткенде бір жасамал арлан қасқыр келіп, мұнара үйдің астынан ін қазып, күндіз-түні ұлып, мұнараны күзететінді шығарады. Мұны көрген кіші қыз: «Бізді әкеміз көкпен зауықтас болуға осында орналастыр­ды, қасқырдың келуі тегін емес» деп оған баруға оқталады. Әпкесінің зәресі ұшады, сіңлісі көнбейді… Сөйтіп, олардан он ұл туады, өсе-өсе бөлек мемлекетке айналады. Бір ерекшелігі – ол елдің халқы әнді ұлыған қасқырдай әуендетіп созып айтқанды ұнататын болыпты…
Ғалымның жазуынша, екінші аңыз «Сүйнамада» келтірілген. Өзге түрік аңыздарындағы секілді Ашина атауын осыдан кездес­тіреміз. Елі Батыс теңіздің жағасындағы алтын таудан темір қорытумен айналысады. Алтын тау дулығаға ұқсаса керек. Көршілері дулыға түрік атапты. Сол елге жау шауып, халқын түгел қырып, тек бір ер баланы қол-аяғын шауып қалдырып кетеді. Балаға бір қаншық қасқыр ет әкеліп беріп асырайды. Сол елді шапқан хан, арада біраз уақыт өткенде әлгі баланы өлтіруге адам жібереді. Келген адам баланың қасынан шықпай жүрген қасқырды көріп, оны да өлтірмек болғанда, аяқ астынан қанат бітіп, қалықтап ұшып, теңіздің шығысындағы бір тауға келіп түсіп, сол жерде қасқырдан он ұл туады. Он ұлдың ең мықтысы Ашина болыпты…
Шыңғыс қағанның атақты немересінің бірі – Хулагу хан әулетінің ордасында қызмет еткен парсылық тарихшы Рашид ад-Дин «Жылнамалар жинағында» «Эргенекүн» аңызын келтірген. Бірақ, Серікбол Қондыбайдың пайымдауынша, тарихшы аңызды биліктің ыңғайына келтіріп өзгерткен секілді. «Ергенекүн» аңызындағы қият тайпасынан тараған Бөртешина мен «Өтүкен» аңызындағы көктүрік Ашина екеуі де қасқыртекті адам. Жаудан бас сауғалап, «Ергенеқон» деген тау аңғарына паналаған Нукуз бен Қиян моңғол емес, түрік болуы мүмкін. Дегенмен тек түріктер емес, моңғолдар да әлі күнге өздерін көк моңғолдар дейтінін ескермей болмайды. Көк түріктердің көсемдерінің басы жатқан Моңғол халық республикасынан бөлек, Қытайдағы сыртқы Моңғолияда қазір де Көк (Хөх) қала деген орталық қаласы барын қоса кетейік. Сол секілді қазіргі Ресейдің Қиыр Шығысынан бері, Моңғолия мен солтүстік Қытай түріктердің ежелгі мекені болғанын да ешкім жоққа шығара алмаса керек.

Маңғыс, Шыңғыс, Ноғай

Қазақтан шыққан шын мәніндегі ұлы ғалымның бірі Әлкей Марғұлан бөрі, маңғыс (маңғыт), шыңғыс, ноғай атауларына берген түсінігінде, бұл сөздер ит-құс, бөрі құс, көктің құсы, аспанның, биіктің құсы деген мағынада қолданылғанын айтады. Осы жерде ілкіде келтірілген теңіздің келесі жағына ұшып кететін бөріні еске түсіріңіз. Ғұламаның пікірінше, түрліше мағынаға жорылатын Шыңғыс деген есім, шыңның құсы болып шығады. Моңғолтілділер әлі күнге итті «нохой» дейді. Ол бізге ең жақын ноғай халқын кемсіту болмайды. Керісінше, көкке көтеріп әспеттеу болмақ. Әлкей Хақанұлының айтуынша, бабаларымыз бөрі, құс, ман, шың атауларын ең қадірлі адамдарының (иналдарының) есіміне қосып айтып құрметтеген. Көкке, аспанға қатысты атаудың барлығы киелі мәнге ие. Оған қоса, ғалымдардың пайымдауынша, көне қыпшақ тілінде де көк – негіз, тек, тамыр мағынасында қолданылған. Көкбөрі, көктүрік атауларына бұдан тереңдеп бармаймыз, себебі киетекке қатысты осы газетте жарық көрген көлемді толғаныста бөрі және құс тақырыбын жеткілікті талдағанбыз. 
Киелі дегеннен шығады, «көкқасқа айтып», құрбандық шалу қалың қазаққа түсінікті. Жалпы, көк малды өзгеден ерекше көру үрдісі көшпелі (малшы) қазақта әлі бар. Көк малды өте бір төтенше жағдайда ғана құрбандыққа шалған. Ол тіпті эпоста да бар. «Қобыланды батыр» жырында былай деп толғанады:
Осы кеткен жалғызым, 
есен барып, сау келсе,
Егіз туған көк қошқар, 
ол да сенің жолыңа,
Егіз туған көк бура, 
ол да сенің жолыңа,
Егіз туған көк айғыр, 
ол да сенің жолыңа, 
Егіз туған көк бұқа, 
ол да сенің жолыңа. 
Егіншілікпен айналысатын қазақтарда көк жағыс деген құрбан шалу дәстүрі болыпты. Диқандар егіс басына жиналып, мал шалып, қанына су қосып, алқапқа шашатын ғұрып болған деседі. Сойылған малдың басын, терісін егіс басындағы құрыққа іліп қойса, бәле-жала жоламайды деп сенген. 
Ерте заманда көктемде алғаш күн күркірегенде әр үйдің отағасы сыртқа шығып, «Көк айғыр кісінеді…» деп айқайлаған. Бәлкім, ол көктемнің келгеніне деген қуаныштан туған әдет болса керек. Ал әйелдер немесе әжелер «шөміш қаққан» деседі. Яғни әжелер қолына шөміш алып, киіз үйді айнала жүріп, қолындағы шөмішпен үйді түйгіштеп, «сүт мол, көмір аз» деп тілек тілеген. «Шөміш қағу» Қазақстанның әр өңірінде бертінге дейін болғанға ұқсайды. Өйткені ол туралы ақындардың өлеңдерін де білеміз. Кей өңірлерде молшылық болсын деп, босағаға сүт құятын ғұрып бар. 
Бала күнімізде қыстың сықырлаған аязында, таңда алдымен сыртқа шығып, қалтырап тоңып келген үлкендер, «көк өгіз өкіріп жатыр…» дейтін. Оны жылы төсекте жатқан балалар «аяздың беті қатты» деп түсінетінбіз. Көк өгіз әлемнің жаратылуы туралы аңыз-мифтерде айтылады. Тегінде, ғаламның жаратылысы туралы аңыз көпшілік халықта болған. Бізде жерді мүйізімен, әлде арқасымен көтеріп тұрған көк өгіз болса, басқаларда кит, тасбақа, піл, балық тағы басқа жануарлар. Сол жан-жануарлар жеті қат Жер мен жеті қат Көкті көтеріп тұр-мыс… Жер ауып кетпеу үшін Тәңірі тау­ды жаратып, тепе-теңдік пайда болдырған. Таудың жаратылуы туралы аңыз қасиетті кітаптарда да дәл осы аңыздағыдай қайталанғанын көреміз. Демек, ол – «төбеден түскен төрт кітаптан да» бұрын, бәлен мыңдаған жылдан бері келе жатқан түсінік. 
Ал сол көк өгіз көк тастың үстінде тұрады-мыс… Наурыз күні жер бетін Қызыр аралайды. Оның назары тоңды ерітіп, тасты балқытып жібереді. Өзіміз наурызға қатыс­ты жиі айтатын «Самарқанның көк тасы» аңызы осы түсініктен шыққан.

Көк етікті… көн етікті…

Біздің ауызекі тілде айтылатын «көкмайсаң» сөзі жергілікті ерекшелік болар. Дұрысы, көкмайса. Ал майса көптеген түрік халқында еш өзгеріссіз қолданылады екен. Өзбек, ұйғыр, тіпті тәжік тілінде де майса. Негізгі мағынасы алғаш шыққан, нәзік, жұмсақ шөп.
Ал мына тіркестерсіз сөзіміздің дәмі келмейді: ақ қар, көк мұз, аузынан ақ ит кіріп, көк ит шықты, көзіне көк ала шыбын үймелетті, көк ала қойдай қылды, көк долы, көк есек, көк есекке теріс мінгізді, көк етікті кездеспеді, көн етіктіні көзге ілмеді, көк жалқау, көк жамбас, көк жасық (арық ет), көк желке, көк инені көзге түрте білмейді, көкке ауыз ілікті, көк қарын (шыр бітпеген жүдеу), көк найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен, көк өрім, көк сақал, көк сүт, көк тиын, көк тұман, көлденең көк атты, бөркін көкке лақтырды, көк жүзі, көкке көтерді, көкке қарады, көкке шапшыған, көк күмбезі, көкке таласқан, көкпен тілдесті, көктен түскендей, көктен сұрағаны жерден табылғандай, көк тіреді, күлі көкке ұшты, көкірек көзі ашық.
Көктен басталатын сөздің көптігі ғана емес, сан-салалығына да таңғаласың. Көкайыл (долы), көкбақа (арық), көкбазар, көкбет, көкбас (өсімдік және осы аттас балық), көкбасгүл, көкбасшөп, көкбұта, көкгүл, көкезу, көкейкесті, көкелташ (Алтын Орда мен Қазақ хандығы кезіндегі лауазым), көкен (бұта), көкене (ауыз үй), көкжалбыз, көкжидек, көкжиек, көкжон (балық), көкжөре (сипатына қарағанда сақалтайға ұқсас жыртқыш құс), көки (менсінбеу), көккептер, көкқарға (жыл құсы), көкқұтан, көкми, көкмылжың, көкнайза (қара бидай), көкорай, көкөзек (жазғытұрым), көкөніс, көксағал (пісіп жетілмеген), көксағыз (өсімдік), көксақал, көксалпаң (лайсаң шақ), көксары (жыртқыш құс), көксау (өкпе ауруына шалдыққан жылқы, адамға да қарата айтылады), көксауыр (көк бояуға боялған былғары әлде көн), көксеу, көксерек (найза), көксерек (қасқыр), көксерке (балық), көксоқта (көктем келген кез), көксуыр (аң), көксұлтан (алша ағашының бір түрі), көксүңгі (күздің соңындағы қатқақ шақ), көксіл (қыран), көктайғақ, көктал, көктамыр, көктеке (құс), көктем, көктеу, көкторғай (жыл құсы), көкұлар, көкшегүл, көкшыбын, көку, көкіл (жіп), көкілташ (хан, сұлтандардың балаларын тәрбиелеуші), көкір (саптаяқ), көкірек.
Қысқасы, «көк» түбірінен басталатын сөздерді, сөз тіркестерін түгендеу оңай болмады. Бұлардан басқа да атаулар кезігуі ғажап емес. «Көк» түбірі түрік атаулының төл сөзі ғана емес, тәңірлік наным-сенімге қатысты болғасын да біздің тілімізге, өмірімізге әбден сіңісті болғанын көреміз. Қазақ жүрген жердің бәрінде Көктөбе, Көк жайлау, Көк сулар бар. Солардың өзін түгендеуге бір ғалымның ғұмыры жетпеуі мүмкін, себебі ұлан-байтақ Еуразияны ен жайлаған түрік тұқымдының бірі – қазақ.