Қазақтың дәстүрлі “Қара жорға” биіне арналған аңыз әңгімелер мен деректер

Нұржан дәулеткелдіұлы

  Бір ұлт өркениеті ұлықтаған өнері, ұшан-теңіз әдет-ғұрыбымен асқақ әрі ұлы. Халықтық бейнесі мен бітімі, тұрмысы мен тұрпаты ұлттық деңгейдегі сән салтанатымен әсем. Маңызды мереке, думанды дағды ұлт болмысын тудыратын, түрлендіретін тұнық өнер бұлағы. Қазақ ұлты табиғаты бұзылмаған текті халық делінсе, ол өнері мен әдебиеті сарқылмаудан келеді әрі өшпестей санаға сәуле құяды. Ғұлама ғалым Мұхтар Омарханұлы Әуезов ұлттық фольклор туралы ғылыми тұжырымдарының бірінде “Қазақта “Қара жорға” деген би бар. Оны билеушілер аңызын айтады, күйін де тартып береді”, -деген. Айтса айтқандай “Қара жорға” бағзы заманнан қанға сіңген, тамырға бойлаған, тұрмыста тамыр тартқан дәстүрлі дағды, өнер ұлағаты.

Қазақ биі-талайды тамсандырып тарихқа жол алған таңғажайып өнер. Ұлттық құндылық. Ежелгі жұрттан қалпын бұзбай болмысын сақтап келген мәдени сарын әрі құбылыс. Мұхтар Әуезов былай дейді: “Қазақтың мидай даласы... Көкпарды көз алдына елестетіп көріңіз. Бәйгені көрдіңіз бе? Жорғаның жүрісін көрдің бе? Міне осының бәрі қимыл-қозғалыс. Аттың желісі, жай жүрісі, сылбыр жүрісі, шабыс жүрісі осының бәрі би емес пе, би. Қазақтың күйін тыңдап көріңіз, қандай әуенді иірімдері, ырғақтары жатыр. Қол өнері, ағаш үйдің өзі, ою, кілем тоқу, өрмек тоқу, ши орау, осының бәрі қимыл, осының бәрін ойлап, музыкасын тауып, күйін тауып сәйкестендірсек би болып шығады” [1]. Шынайы сөз. Қазақ ұлтының болмысы, тұрмысы тұнған би. Ғұлама Мұхтар қазақ табиғатына тартып туған би шоғыры бар екенін шағын ғылыми оймен болжайды. Қазақ биін қастерлеп, “Қара жорға” биінің қайнарын ашуды армандайды. Өзге де дәстүрлі билердің барына сеніммен қарайды. Күй мен би халық тұрмысынан, болмысынан, қимыл-қозғалысынан туындайтын текті мұра болғанын тамсана жазады.

Әр бидің тарихы, әр мұраның дерегі болады. Қазақта “Қара жорға” биі болғаны шын. Бұл бидің де өзіндік тарам-тарам тарихы, таралу жолы, сақталу сарыны, айтылу мәнері мәлім болып келеді. Бірақ сан ғасыр, ғаламат уақыт керуенінен өткен кездерде аталған бидің белгілі іздері өшкіндеп қалғаны бар. Жаңалану үрдісі де Бидің дәстүрлі қимыл мен әрекетіне әсер аткені білінеді. Халық билері адамзат қоғамының алғашқы сатысындағы қарым-қатынас белгісі. Антик дәуірдің ақылманы Платонның «Би - ым мен дене қимылы арқылы ойды білдіру өнері» деген тамаша тәмсіл сөзі де бар. Ол кезде адамдар тілдік құралға емес, әрекет белгі, қозғалыс құрылымына қарап, байланыс орнатып, үнсіз тілдесе алыпты. Содан да ым-ишара, қимыл-қозғалыс адамзат биінің жасалуына негіз қалайды. Жаңа ғылым мен ғылыми пайымға сүйенбей тұрып би бар өнердің басы деуге болады. Адамзат ежелден еңбек түрлерінде қимыл, әрекет, ырғақпен жұмыс жасап, би өнеріне тәуелді тірлігін жасап кетеді. Ежелгі жұрттардағы еңбек пен дене қимылы адамның ойлау дәрежесін өсіріп, жүйелі би шоғырын тудырады.

Табиғат-адамның ұстазы. Құстың көкте қалқығаны, көк белде көкемаралдың керілгені, суда балықтың бұлқынғаны, таудағы арқардың тіп-тік аяғын тасқа шаншыған тәкаппар бейнесі, аюдың кеудесін ұрып шаттанғаны, жылқының жүрісі бәрі-бәрі адам көңіліне көшіп, онан би өнерінің көркем қимылдары туындайды. Биге аударма керек емес, ол барлық ұлт пен нәсілге, өнерді қабылдай білген саналы адам баласына бірдей түсінікті. Мән беріп, ықыласпен тамашалаған адам биді оқи біледі. Би - көркем шығарма.

Қазақ билерінің төркіні де адамзат ойының, жетілуінің жемісі. Қазақ билерінің қатары мол. Айталық, “Еңбек биі”, “Көкпар биі”, «Аю биі», «Бүркіт биі», «Қара жорға», «Өрмек биі», «Ортеке биі», «Тепең­көк», «Насыбайшы», «Қамажай», «Маусымжан», «Айгөлек», «Қаз биі», “Түйе биі”, “Аққу биі”, “Көк түйме биі”, “ Шешеке биі” қатарлы толып жатқан дәстүрлі би шоғыры бар. Ұзын саны жүзге жетеді. Бағзы заманнан бұрынғы үлгісін сақтап, бүгінге жеткеніне қуанасың, марқаясың. Алайда осы билерді өз атымен танып, өз табиғатына түсіріп орындай білмесе, өзге ұлттың билерімен шатастырып аларымыз даусыз. Бір ғасыр өткен соң, таза би өнерімізден алшақтап қаламыз. Ұрпақ танымын алжастырамыз.

Қазақтың “Қара жорға” биі дүние жүзі қазақтарының бәрінде бар. Бәріне ортақ өнер көкжиегі. Бірінде аз биленсе, бірінде толық нәсихатталып, көркем гимнастика, спорттық жаттығу билеріне кеңейді. Қытай қазақтарында толық қолға алынып, арнаулы кәсіптік сыныптар ашылып, мереке-мейрамдарда, той-томалақтарда міндетті түрде орындалатын өнер түріне айналды. Көп дәріптелген нәрсенің халық сүйетін мазмұны жойылса, сол дүние халық көңілінен бірте-бірте түсіп қалады. “Қара жорға” биінің қасиетін жоғалтпау оны араласпа билерге айналдырмай таза билеумен ғана жүзеге асады. Ол үшін би тарихын тереңдей тануға тура келеді. Мақалада “Қара жорға” биінің аты мен заты, әуені, таралуы туралы ескі көзқарастар мен пікірлер қарастырылып, қазақ биін танудың жаңа танымдары ортаға қойылады. Бұл ғылыми түсініктер мынадай сатылармен таратылады.

Бірінші, Қара мен жорға атауының түпкі мәні. “Бірдің мұңын айтпасақ, мыңның жоғын жоқтай алмаймыз”. Бір бидің тегін тектемесек, мың бидің билігінен айрылып қаларымыз анық. Адам алысқа қараймын деп жақындағысын көрмейді. Қолда бар нәрсені бұзып, әлемге беталғысы келеді. Дәстүр - қатып-семген догма емес, дамып отыратын жанды құбылыс. Орынсыз өзгертуді көтере алмайтын өте шыңылтыр дүние. “Қара жорға” биі дәстүрлі би санатына жатады. Оны да албаты өзгертуге келмейді. Ол адам баласының қазақ даласына қадам басқан қадым тарихынан бері жалғасын тапты. Ортақ биден дара биге ұласты. Ұлт тарихымен біте қайнасып бірте-бірте қазақ биі ретінде қалыптасып қалды.

“Қара” сөзі қадым заманнан қалыптасқан мифологиялық идеялды кескін. Елес, түстің бейнесі. Көрудің белгісі. “Қара” сөзі көне моңғол тілінде (xar), көп санды түркі тілінде (qara), дұңшияң тілінде (qara), ынгір тілінде ( xara) болып ұқсастау айтылады. Бұдан “Қара” сөзің Алтай дәуіріне тән түркілерге ортақ ұғым екенін байқау қиын емес. М.Томанов: “Қара” әсілі көру мағынасында, кейін көрінген нәрселердің өзіне, одан кейін барып оның түсіне көшті”, -дейді. Адамзаттың алғаш табиғатпен таныса бастаған кезінде “қара” сөзі айналаға қарауға қолданылады. Кейін көрінген нәрсенің тұрпатына ауысып, одан кейін ең қасиетті жеті түстің бірі ретінде тұрақтанады. Бұл шақта “Қара” көру, түйсінудің ең баламалы байланысы болғаны білінеді.

“Қара” сөзі ғылымда “Түпкі”, “Бастапқы”, “Ілкі” деген ұғымдармен мойындала бастады. “Қара” сөзінің этимологиясын анықтау нәтижесінде біз “Қар” < “Нар” < “Ңар / нгар” сөзінің түпкі, бастапқы, ілкі деген мағына беретіндігін анықтадық. “Ңар / нгар” құрамындағы “Ң / нг” - әлде бір шегара, шек, меже болса, “ар” - сол шектің ішкі, арғы бетіндегі өлшем болып табылады [2, 215]. Бұл мифолагиялық баяндау арқылы қара ұғымы сонау ертеде адамзаттың төп тегін байқауға, қоныстанған өңірін анықтауға, ойлау жүйесін бақылауға арнаған қастерлі атаумен айқындалады. Қазақ өзін қазірге дейін қара көктің тұқымы атауға үйір. Бұл сөз ежелгі жұрттың түсінігімен төркіндесіп жатады. Адамзаттың алғаш аяқ басқан жерін қара аспан тауы, билік басына шыққан тайпа көсемін Қарахан деп атайды. Осы аңыздық ойлаулардағы қара ұғымы байырғы жер, ежелгі ел, түпкі тек деген тіркестерді құрайды.

“Қара” сөзі адамзаттың жаралуы, әлемнің жаралуы жөніндегі мифтерден жалғасын тапқан адамзат тіршілік ететін орта, әлемнің қалтарыс жер бедерінің негізгі аталуы. Әлемнің жаралуы жөнінде әлем бостығын үш қат ғаламға бөледі. Аспан әлемі, жер үсті әлемі және жер асты әлемі немесе жоғарғы әлем, орта әлем және төменгі әлем. Адамзат орта әлемде немесе жер үсті әлемінде тіршілік етеді. Осы орта әлемде жасаған пенделер дәм тұзы таусылғанда қара топыраққа көміледі. Рухы аспанға құс болып ұшып кетеді. Жерге көмілген адам су асты әлемінде жасап, қайта жер бетіне тіріліп шығады. Бұл мифтік ұғым халық билерінде де байқалып қалады. “Қара жорға” биін билегенде бір алақанды аспанға, бір алақанды жер астына жайып билеу ежелгі шамандық діни рәсімнің бір сипаты. Онда көк аспанды көкке көтеріп, төменгі әлемнен тіршілік күтетін сананың болмашы сәулесі.

“Қара” сөзі қазақ ұғымына енген жалпы мал түлігі немесе байлық, мүліктің аталымы. Қадырғали би жазып қалдырған ескерткіштердің тілінде мал сөзі «туар қара» тіркесімен қатар келіп қолданылған дейді. Ал туар қара-көне сөз, ол жылқы сөзінің синонимы деп табады. Шоқан Уалихановтың түсінігінде мал сөзі байлық мағынасын беретінін айтады. Ал туар қара-жылқы үйірі, сонда қара сөзі жалпы мал дегенді, туар сөзі “Жылқы” дегенді білдірген деп түсіндіреді. Ал қара қазіргі сөздіктердің көрсетуі бойынша ірі мал: жылқы, түйе, сиыр (ҚТТС.6.36), қара мал-сиыр (47-б). Өткен ғасыр сөздіктерінде, мысалы, Будагов сөздігінде Қара-жылқыдан басқа ірі мал, (2.44-б.) деген түсінік беріледі. Демек, қара сөзінің “жалпы мал” деген мағынасы ертеден болғанға ұқсайды, ал даралап атауға келгенде жылқы малын туар қара деп атау қалыптасқан тәрізді, кейін оны қазақ тілінде жылқы сөзіне алмастырған [3, 188-189]. Сөздіктерден білеріміз қараның тек жылқыға емес, адамзат қолға үйреткен ірі малдарға қаратылғаны. Үш ғасыр бойы қазақ құжаттарында дерлік төрт түлік малдың аты түйе, жылқы, сиыр, қой болып жазылады. Қазақ малды екі топқа бөледі: жандық және қара. Жандыққа қой, ешкі жатқызылса, қараға үш түлік түие, жылқы, сиыр жатады. Жылқыны бөліп алып қара деген ұғымға шектеп көрген емес. Бұл деректер “Қара жорға” биінің тек жорға жылқыға байланып қалмағанын түсіндіреді.

Қазақ қолда ұстаған ірі малдардың әрекетін ұқсатудан әрі наным мен сенім аясынан келеді. Қазақ биін ертедегі еліміз жазбаларында жауынгерлік билер ретінде қарап дала сарбаздарының шаттықпен ат үстінде билеп келе жатқанын көрген соң “Ма УУ” (Табғаштар) немесе жылқы биі деп жазып жыбереді. Арғы тегін тектемей көргенін естелікке қалдырады. Жуық жылдарға дейін қазақтың аудармашылары “Қара жорға” биін қытай тіліне баспа-бас аударып “黑走马” немесе “Хи Зума” деп жар салды. Содан күллі халықтың идеясында жорға жылқы биінің бейнесімен мәлім болып қалды. Қазір бәрі өзгерді. Аударма қателігі анық белгілі болды. Би тарихына да жаңа оймен қарайтын мезгіл келіп жетті. Қытайша “哈拉 卓勒哈” немесе өз тілімізде “буын биі” деген атау санаға жаттала бастады.

“Қара” сөзі жеке тұлғаға және көпке қаратылған арнаулы көне сөз. “қара” сөзі қарапайым халық, жай бұқара, қара халық дейтін көптік ұғымды да, Ұмай ана сынды жеке мифтік образды да қамтып жатады. Ұмай-кейбір түркі ұлттардың айтуынша қара қу образында кезігеді. Кигізден жасаған тәңірдің мүсініне табынатын болған. Бұл мүсінді “төс” дейтін. Төс деген сөз “түп”, “тек” деген сөз. Әйелдің омырауына табынудан келген дағды. Ежелгі дәу перім бақсыны да “Қара” деп атау болғаны байқалады. Көптік ұғымды білдіретін “Қара халық” немесе “Жалпы жұрт” атауына да баланып келеді. «Татар» сөзі Руське қыпшақтардан келген. Ал қыпшаққа-Қытайдан. Орта Азияны жайлаған тайпаларды Қытайда ежелден «Татар» деп атайды. Сондай-ақ, татарлар «ақ», «қара», «жабайы» болып бөлінген және бұл атаулар тайпаның этникалық ерекшелігін білдірмеген. Бұл –тайпалардың жинақтаушы лақап атауы. Кезінде қытайлар атап кеткен “татарлар” құрамында түркі ұлыстары түгел қамтылады. Демек бұл жердегі “қара” қазақты құраған тайпалардың ортақ есімене келіп тұр.

Ал “Жорға” сөзі икемді, ебдейлі, жатымды, жайлы деген ұғымдармен бірдей келеді. Ол тұлғаларға қаратылғанда қимылының жинақы, әрекетінің сұлу, жүрісінің әдемі болуымен толықтанады. Сара сөздің сардары, дара сөздің жорғасы деп те айтылып кетеді. Жеке тұлға сөзінің шешен, әрекетінің келісті болуы жорға сөзге жүйрік деп құрметтеледі. Спорт саласында жаяу мәнерлеп жүгіру жарыс түрі де ертеден сақталды. Оны спорт саласында “жорға жүріс” деген атаумен таңбалайды. Ал малдың, аңның қайсы түрін алсаң де жорғасы болады. Түйе түлігінің жорғасы, жылқы тұқымының жорғасы, сиыр түлігінің маң жүрісі, қой жорға, жорға аю, түлкі бұлаң сынды толып жатқан жорғаның түрін құрайтын әдемі әрекеттер болды. Осы жанды тұяқтылардың көбінен жылқыны көшпенді халық тұрмысқа істеткен себепті “Қара жорға” жылқы жорғасына тәуелденіп отыр. Тегінде олай болмаған. Ежелгі нанымнан адам қимылы мен аңдардың, жануарлардың қимылындағы ең көркем, әсем әрекеттер “Қара жорға” биін құраған көрінеді. Бұл биді әдемі әрекеттердің жиыны, адамзат түсінігінің эстетикалық төркіні деп қараған жөн.

Екінші, “Қара жорға” биін шығарушылар туралы хикаялар. Бұл қазақтың дәстүрлі ұлттық биі адамзаттың мифтік түсінігімен суарылады. Биді жасаушы да халық, таратушы да, сақтаушы да халық өкілдері. Оның басында бақсылар тұрады. Абыздар, дәруіштер де маңызды орынды ұстайды.

“Бақсы” сөзі қазақтың төл сөзі “бақ” түбірінен таралады. Бақ деген қарау, көру сөзіне жуық. Бұл “Қара” сөзінің ең алғашында елес, бейнеге қаратылғанына тіптен ұқсас түсіп жатады. Түркілер де “бақсы” атауын “Қөрамшы”, татарлар “Көраза”, башқұрттар “Шайтан көраза” деп шақырады. Алтай текті халықтардың шаманы “ақ” және “қара” деп бөлінеді. Бұл пір Алтай текті тұңғыс халықтарында, евенкі елінде шамандық нанымдық нанымды жақтайтын ұлы тұлғаға балайды. Көне түркілер “Ұлұғ қам” деп қарайды. Бұл ұғым “Ұлы бақсы”, “Ұлұғ пір” деп аударылады. Сосын да көне түркілерде, қазақты құраған көшпенділерде “бақсы” атты тұлғаның орны биік бағаланады. Бәлкім “Ақ” бақсы кіші бақсы бейнесіне баланса, “Қара” бақсы үлкен бақсының рөлін ойнайды. Тарихта, мәдениет саласында “ақ” бақсы көп ауызға алынбағанымен, “Қара” бақсы сол адамның өз атына аталып кетеді. Мәселен, қазақтың аңызға айналған абызы Қорқыттың әкесі ұлы бақсы немесе “қара” бақсы аталған қасиетті тұлға. Ол “Қорқыт ата кітабы” атты көлемді жырда былай сипатталады:

Қара бір таудың төрінде,

Оғыз-қыпшақ жерінде,

Қоныс еткен қабырғалы ұлыстан,

Қара бақсы шығыпты...

Жорға жыны бүлкілдеп,

Бура жыны зіркілдеп,

Айғыр жыны азынап...

Қара бақсының әрекеті бүлкілдеп салған жорғаға теңеледі. Ондай бақсылар кейінде болған. Қорқыт, Қойлыбай, найман Есейбұқа, Кетбұға, Тіней бақсы, Тілеу бақсы, Жансая бәлгер, Қирабай бақсы, Аспандияр бақсы, Дарқан бақсы, Әбу бақсы, Желеяқ Диван, Дәмелі кемпір, Ажыбай бақсы, Жапар бақсы, Саялы бақсы қатарлы киелі жандар өтіпті. Әлемді алақанына салмақшы болған Шыңғысханның жанында екі бақсы болған. Бірі қарт Мұңлық, енді бірі оның баласы ер Қөкше. Бұлар керей ұлысының киелі ұрпағы.

“Бақсылар” тек бақсы сарыны дейтін ғұрыптық фольклорды қалдырып қоймай, ежелгі би үлгісін жасайды. Басына аққудың қауырсынын тағып, бойына аққудың қанатын жамылғы етеді. “Қара жорға” айналып келгенде “бақсы биінің” биік үлгісі. Қара жорғаны билеп қашалған тас мүсіндегі бас киімдер бәлкім аққудың қауырсыны болып қалуы ғажап емес. Үкінің қауырсыны деп қате танысақ болмас. Себебі бақсылар аққудың қауырсынымен денесін жасырады. Батыр баба Бауыржан өз жазбаларының бірінде былай депті: «Дәруіштердің биін байқадың ба? Сонда бишінің алақаны көкке жайылып тұрады. Ал сол қолы төменге, Жерге бағытталады. Мұның мәні-алланың бергенін адамдарға үлестіремін деген сөз. Көрдіңіз бе, өзіме ештеңе қалдырмаймын деген символ». Рас. Ерте заманнан бүгінге жеткен “Қара жорға” биінің шалт қимылы осы дәруіштің бейнесі.

Бақсы, балгер, дәруіш, сал мен серілер қара жорға би үлгісін өлтірмей, бүгінгі күнге жалғаушы өнер ұжымдарына жатады. Аралықта қазақ отарлаушы елге айналғанда кеңес үкіметінің ықпалы тиіп, бақсыны сонша сүркейлі жын шақыратын кейіпке түсіріп қойғаны белгілі. Ол таным қазақ елі қандастарына да әсер етеді. Болмаса бақсылар қазақ мәдениетіндегі елеулі өнерпаздар есептеледі.

Үшінші, Қара жорға биінің тегіне қатысты аңыз бен ақиқат. “Қара жорға”-бағзы заманғы бабалардың өркениеттік өлшемі. Ескі наным мен сенім тоғысы. Ол Сақтардың тасқа сызылған суреттері бойынша екі мың жылға немесе қазақ даласында жылқының қолға үйретілуі мен жылқының сүйегі табылған заманды болжап екі мың бес жүз жылға тәуелдеуге болмайды. Оның тарихы адамзат тарихының аналық дәуірінен дерек береді. Бұл бидің басы топтық би. Ол рулардың тайпаға бөлінбей тұрған кезінің жанды көрінісі. Екі жұптың жанасып билеуі екі ғалам адамдарының жұптасуын еске салатын мифологиялық отбасы бірлігі. Бұл би баста діни ғұрыптық фольклорлық би шоғырына жатады. Кейін жауынгерлік шаттық биге ұласқан. Сол шақта еліміз жазбаларына түскен сыңайлы. “Қара жорға” биінің шығу тарихы өте ерте заманды меңзейді. Ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы, керей хандықтары тұсында атты әскерлер ұзақ жорықтарда жүргенде үзілістерде алқа қотан тұра қалып жаппай би билейтіні, ол бидің “жылқы биі-ма у” аталатыны жөнінде ертедегі қытай жазбалары мәлімет береді. Осы түсінікті мықты ұстанған қытай жеріндегі зерттеушілер қара жорға би қимылын жорға жылқының әрекетеніне ұқсатудан ары аспайды.

Қазақты құраған ру-тайпалар табғаш елімен етене байланыс орнатпай тұрғанда қандай билерге билеген? Ол жағын қарастырмайды. Және бір мысал алайық: “Ертеде Алтай өңірін мекендеген қазақ-моңғол екі ауыл арасында жер таласы болыпты. Көп керісіп, екі жақтан тыныштық кетеді. Сосын жақсы-жайсаңдарын жиып, қазақтың би-болыстары моңғол ауылына бітімге келеді. Олар да елшіге өлім жоқ деп біліп, жақсы күтіп алады. Моңғол тәйжісі: «Қазақ-моңғол төскейде малы қосылған елміз, жағаласпай ер, жауласпай ел болмайды. Енді ел тыныштығы үшін келген екенсіңдер, өнерлеріңді көрейік, жеңсеңдер ел болып бірлікке келерміз, жеңілсеңдер жерімізді берерсіңдер», -деп бәсекеге шақырады. ән-күйден, балуаннан жеңістік алған қазақтарды жүйрік-жорға жарысын көлденең тартып, қонақ иелері тағы бөгейді. Сосын бәйге болған, жүйрік салған екен. Жорғаның соңғы мәресін күтіп көз талдырып отырған жұрт екі қараны көзі шалған заман, көмбеге қарай лап қояды. Екі жорға қатар ағызып, тайталасып келеді екен, халық тықыршып соңғы жеңіс кімге тән боларын күтіп тұрған сәтте топ ішінен жас жігіт домбырасын қолға алып безілдетіп күй бастайды. күй барған сайын дауылдай көтеріліп шырқап кетеді, сол сәтте қазақтар жағы қосқан қара жорға ат алға озып, ағызып көмбеге жетеді. Бұл жас жігіт сол елдегі бір жылқышының жалғыз ұлы екен. Сері, өнерлі жас азамат құлынынан қолға үйретіп құйрық жалын үкідей үлпілдетіп, баптап көзінің қарашығындай көрген жалғыз жорғасын осы бәйгеге арнайы қосқан деседі. Содан бастап бұл күй халық арасында қара жорға болып тарайды. Жорғаның тайпалған жүрісін күй мен би етіп өнерпаз қауым жалғаған дейді. Қазақ пен моңғол арасында қатар аталуы осы аңыз турасында қалған көрінеді” (Ел арыс сайыты. 2012-8-13 15:31:23). Бұл аңыздан қарасақ, қара жорға биін шапқыншы -лық заманға әкелуге тура келеді. Шындық олай емес, аңыз ақиқат болмайды. Дәстүр жалғасы шындыққа құрылсын десек қара жорғаны қадым заманға тәуелдеу керек-ақ. Бұдан ұтпасақ. Ұтылмаймыз.

Төртінші, “Қара жорға” биінің әуендік сипаты. Бұл жөнінде де әңгіме көп. Асылы қара жорғаның әрекеті алдымен туады. Сосын әуені барлыққа келеді. Ал әні өте бергі замандардың дерек береді. Бұрын адамзат қауымы еңбектің, тіршіліктің қажетінен би әрекетін нақтылы өмір нақышынан әсемдейді. Оның меншікті күйі де туады. Өткен жылы жазда Қазақстан Респубыликасы қоғамдық ғылым академиясының ғылыми ұжымы Моңғолия қазақтарына барып мәдени бұраны жинайды. Сол ұжымның жетекшісі “жорға аю” би нұсқасын кездестірумен берге, “Қара жорға” биінің таралуы туралы былай естелік таратады: “Сонымен бірге жоғарыдағы өнерпаздар бүгінгі кең көлемде ел арасына жаңа әрлеумен таралған «Қара жорға» биінің күйі мен буын ритімі мүлде өзгеріп кеткендігін тілге алады. Қазіргі «Қара жорға» деп билеп жүрген күй «Қос күрең» немесе «Сал күрең» деп аталатын халық күйі екендігін, ал «Қара жорға» күйінің мүлде басқа екендігін айтып, күйді тартып көрсетті және қара жорғаның көне нұсқасын өздері билеп берді” [4,4]. Бұл әңгіменің жаны бар. Әр елде әр жерде қара жорға әр түрлі жаңаланып келеді. Бірақ түп тамырынан айрылмау үшін әуенін тауып, сапалы орындау бәрінен қымбат.

Қытай қазақтарында “Қасен-Жәмила” атты киноның арқау күйі болған Тайыр Белгібайұлының “Салкүрең” авторлы күйін «Қара жорға» биінің арқау күйіне қолданып келе жатқанымыз қынжылтады. Қазақстан елімде Қара жорға биі “Салкүрең”, “Келіншек”, “Балбырауын” күйлерімен сахнаға шығып кетіп жүрген жәйт те жоқ емес. Тарихшы Әлімғазы Дәулетханұлы бүгінгі “Қара жорға” биіне арналған әуен “Салкүрең” күйі мен “Жар-жар” сынды ғұрыптық өлең нақышын пайдаланған шикі дүние екенін айтады. Әні мен әуені жайлы тоқталып: “Той-томалақтың қажеті үшін шебер құрастырылған аралас жанрлық музыкалық туынды” болғанын сынайды.

Қазақтар арасында қара жорғаның атымен аталған күй де кезігеді. Қазақ жері Сырдың бойында “Әлшекейдің қара жорғасы” деген күй бар. Әйгілі күйші Төлеген Мөмбеков “Егіз күй” теп тартқан “Ыңғай төкпе”, “Қара жорға” деген екі күй сақталады. Оны Төлеген күйші: “Ескіден келе жатқан бұл күйді қалмақтың қолынан қашқан екеудін шығарған күйі деседі қариялар”, -деп аңыз айтып шертеді екен. Белгілі күйші, сазгер Шәміл Әбілтай бала кезінде “Қара жорға” күйін тартқанын жасырмайды. Бұдан басқа да қазақтың қара жорғасын көтерген би болғаны жөнінде дерек бар. Соған салып ұлттық биді түрлендіру керек.

Ықылым замандарда қазақтың ұлттық аспабы қобыз, шертер, жетіген, барабан, қоңыр домбырасымен сүйемелдеп қазақ билері орындалды. Ол адамзат мәдениетімен тоғысып жатады. Қазақтағы қобыз аспабы өзге елде де сол атаумен ұшырасатыны қызық. Мәселен, украин тілінде «кобза», немісте «коба», түрікте «копус», венгрлерде «копус», поляктар «копа», серб-хорваттар «копус», румындар «кобза» деп атайды. Қазақстанның атақты ғалымы Қаржаубай Сартқожаұлы Моңғолия жерінен қазақтың көне домбырасын танып алды. Қаракең: “Қарасам, өзіміздің шығыстың Абай-домбырасына қатты ұқсайды. Тек мойыны майысып қалған. Моңғолдар оны өздерінің «ат-қобызы» («Мо­рин-хуур»)”, -дейді. Бұл ғылыми деректе қазақтың алғашқы домбырасының шанағында үлкен тесік болмай, артында қосу белгісінде саңлау болғанын алғаш айтты. Шанағындағы дөңгелек тесіктің орнында үш кішкене ноқат барын білдірді. Ал моңғолдардың аспабы ат қобызы деп аталуы да ғажап. Басын жылқының, бұланның бас суретімен айшықтайды. Қазақ халқы ұзақ жылдан бері қоңыр домбыраның құдіретімен қара жорғасын сахнадан түсірмей кеткенін айтқымыз келеді.

Төртінші, “Қара жорға” биінің мәтінін жаңалаудағы жаңсақтық. Қазақ биіне қалып болатын тамаша мәтін іздеу қажет емес. Ол мәтін бұрыннан қара өлеңдерде өз өлшемімен қарапайым тіркестермен сақталған. Ең өлшемді өлең мәтіні мынадай тармақ, шумақтарға құрылады. Оқыңыз:

“Қаражорға” болмаса,

Бидiң сәнi келмейдi.

Қос етек көйлек кимесе,

Қыздың сәнi келмейдi.

Есiк алды қараған,

Тамыры жерге тараған.

“Қаражорға” билесе,

Жұрттың бәрi қараған.

Есiк алды долана,

Доланаға жолама.

“Қаражорға” шерткенде,

Билемесе бола ма?!

Былғары етiк қос табан,

Қонышын қайырып тастаған.

Аспаған да саспаған,

Тойдың сәнiн бастаған.

Бұлаң етiп, былқ етiп,

Сылаң етiп, сылқ етiп.

Өне бойға көз тастап,

Жауырынды кең тастап.

Ай, ақтайдай, ақтайдай,

Жауырыны тақтайдай.

“Қаражорға” билесе,

Жұрттың бәрi мақтайды-ай...

Дәстүр дамып отырады. Бірақ дәстүрлі әндердің сөзі мен әуенін албаты өзгертуге келмейді. Өзгертілген қара жорға әндері жаңа заман эстрадалық дүниелерге айналады. Алаш азаматтары осыны ескеріп, қазақы қара өлең мәтінін әсте бұзбауға ат салысу өте қажетті әрі маңызды.

Қара жорға-халық биі. Таза жүректің, ақ ниеттік қимылмен бейнеленуі. Ол жөнінде тарихи құжаттарда да, этнографиялық кітаптарда, аңыз-әңгіме, хиқаяттарда, аңыздық әңгімелерде деректері табыла бастады. Баба мұрасына барынша абай болып, ұлттық қасиетін жоймау жолында барша азаматтар ортақ ат салысуды назарға алғаны жөн. Қара жорға-адам биі. Қара жорға-алаш биі. Қара жорға-айбатты арыстар биі. Қара жорға-тұнық табиғат биі. Моңғолдарда қазақ биіне сарындас “жора” биі болған. Аты жақын келгенмен, әрекеті мүлде бөлек. Моңғолда “Сауырдын” деген би шоғыры бары рас. Оның отыз неше түрі болып, жеке адамнын атына табынудан келеді. Және бір жағынан соғыстың алдынғы шебінде жүрген жауынгерлердің күшті ұраны түрінде айтылатын тұрақты сөзге жатады. Кәрістер қазір әлемді жалт қаратқан “Гаңнан стуле” атты би жасады. Ғаламторда оны 57 миллион адам билегенін тамсана жазды. Оңтүстік Кореялық Репер пак шже-санг (Cахналық лақап аты-Psy Gangnam style) әніне жасалған бейне баян арқылы жастар жүрегін жаулады. Бұл би әрекеті дәстүрлі билерден өзгеріп, жасалып шыққан көшпенділердің сахаралық өнерінен алынған араласпа сымбат биіне жатады. Бұлар қара жорғамен алшақ жатқан билер өрнегі. Шара Жиенқұлова қазақ биі туралы: “Дене-қимыл қозғалысы арқылы табиғаттың, тұрмыс-әдет, тірліктің көрінісін бейнелеу. Мысалы, қос білекті екі жаққа жайып жіберіп бұралта, бұлғалақтата толқыту-өзен мен көлдің толқуы немесе тымық су бетіндегі иірім толқындар. Екі қолды дөңгелете әкеп басыңнан жоғары көтеру-қазақ үйдің шаңырағы”, -деп образдайды.

Қара жорғаның әрекет қимылы қазақ танымының ен таңбасы. Сол қасиеті жойылмай, қара жорғаның әңгімесі әр жүрекке сәуле шаша беретініне сенім артуға болады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Мұхтар Әуезов. Қазақ әдебиетінің тарихы. ҚР Алматы. “Ана тілі”. 1991 жыл.
2. Серікбол Қондыбай. Арғы қазақ мифологиясы, №1 кітап. ҚР Алматы. “Арыс”. 2008 жыл. С: 215 бетте.
3. Рәбиға Сыздықова. Сөздер сөйлейді. ҚР Алматы. “Арыс”. 2004 жыл. С: 188-189-беттерде.
4. Ақеділ Тойшанұлы. Моңғолия сапарынан «Жорға аю» биін кездестірдік. ҚР Алматы. Қамшы порталы. 2012 жыл